دکتر علی طلوعی رئیس مرکز تحقیقات:تدوین سند اقدام،راهبردی برای کاهش شکاف میان پژوهش و تولید

مصاحبه هفته نامه سازمان با دکتر علی طلوعی رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما به مناسبت هفته پژوهش

_ با توجه به اینکه موضوع فاصله پژوهش وتولید در سال های متوالی همواره مطرح بوده اکنون مرکز تحقیقات در چه فاصله ای از تولید قرار دارد و آیا این فاصله رو به کاهش است؟

 باید عنوان کنم هر گونه اقدام مطالعاتی و پژوهش برای طراحی و تولید برنامه رادیویی و تلویزیونی می‌تواند نقش موثری در تأمین اهداف، محتوا و جنبه‌های ساختاری  و هنری برنامه داشته باشد اما علی‌رغم تأکید بر اهمیت پژوهش در فرایند برنامه‌سازی در حال حاضر از جمله مهم‌ترین چالش‌های جدی در حوزه برنامه سازی سازمان «پژوهش محور نبودن» مراحل طراحی، نگارش و تولید برنامه است. البته اگر عرصه تعامل دو حوزه پژوهش و تولید سازمان را به «پژوهش درون متنی» و «پژوهش‌های برون متنی» تفکیک کنیم دستاوردهای مطالعاتی و پژوهشی مرکز تحقیقات ناظر بر پژوهش‌های برون متنی است به این معنا که این مرکز به طور مستقیم در طراحی و تدوین گزارش پژوهش و همچنین فرایند پژوهش در مراحل برنامه‌سازی که برای بهره‌گیری  از آن در نگارش فیلم‌نامه یا متن و تأمین نیازهای محتوایی و اطلاعاتی برنامه‌های نمایشی  و غیرنمایشی صورت می‌گیرد نقشی ندارد. ولی در زمینه پژوهش‌های به اصطلاح برون متنی که ناظر بر    «مخاطب شناسی» و «مخاطب پژوهی»، «نظرسنجی برنامه‌ای» «ارائه خدمات پژوهشی و مطالعاتی در قالب کتاب و گزارش پژوهشی (کتابچه)»، «ارائه خط مشی‌های لازم به حوزه‌های سیاستگذار و برنامه ساز در موضوعات و مسائل مهم اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی» که زمینه ساز طراحی و تولید برنامه‌هایی با مقتضیات و نیازهای روز جامعه با رویکردی واقع بینانه می‌شود، نقش فعال و تعیین کننده‌ای دارد. برای نمونه از جمله اقدامات کلان مرکز در چند سال اخیر که به طور مستمر صورت می‌گیرد. طراحی و تولید شکل جدید و موثری از محصولات پژوهشی با عنوان  سند اقدام (policy paper) با رویکردی راهبردی در حوزه‌های برنامه ساز است که با هدف «کاهش شکاف موجود میان راهبردها و سیاست‌ها با فرآیند طراحی و تولید برنامه یا همان پیام» اجرا می‌شود. این اقدام تا حدود زیادی توانسته ارتباط نسبتاً خوبی میان حوزه‌های پژوهش، تولید و سیاستگذار سازمان برقرار کند. شایان ذکر است در تدوین این اسناد اقدام صاحبنظران دانشگاهی، مدیران ارشد رسانه و پژوهشگران رسانه حضور دارند. برخی از مهم‌ترین مسائل شناسایی شده که اسناد اقدام آنها تدوین و ابلاغ شده عبارتند از: سرمایه اجتماعی، قانون گریزی، حاشینه نشینی،  احساس محرومیت نسبی، محیط زیست، اخلاق اجتماعی، رعایت حقوق متقابل، فرهنگ کار گروهی و... البته باید عنوان کنم در زمینه «پژوهش‌های درون متنی» به واسطه ظرفیت‌های کم نظیر تخصصی و علمی در حوزه فرهنگ عامه واحد فرهنگ مردم این مرکز ارتباط و همکاری‌های خوبی در قالب‌های مشورتی و پشتیبانی (مطالعاتی، پژوهشی) و کارشناسی برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی با عوامل برنامه ساز از جمله تهیه کنندگان و کارگردان و نویسندگان برقرار شده است:

با این توصیف به نظر بنده در چند سال اخیر علاوه بر کاهش فاصله میان حوزه پژوهش و تولید، دستاوردها و محصولات پژوهشی مرکز به نحوه تخصصی‌تر و هدفمند‌تر در اختیار حوزه‌های برنامه ساز قرار می‌گیرد. به همین دلیل در حال حاضر دستاوردهای این مرکز از اقبال بیشتری نزد مدیران و برنامه‌سازان برخوردار شده است.

_کدام بر نامه ها وسریال های مطرح سازمان تاکنون از این موهبت برخوردار شده اند وچه آثاری بر روی کیفیت برنامه داشته است؟

 همانگونه که عنوان کردم این مرکز به طور مستقیم در مراحل پژوهشی برای تولید برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی  یا به اصطلاح «پژوهش برنامه‌ای» نقشی ندارد. چون این نوع پژوهش‌ها با نظارت مدیران گروه‌های برنامه‌ساز و مدیریت و اجرای تهیه‌کننده برنامه برای برنامه‌ای مشخص در ساختار نمایشی و غیرنمایشی با هدف تأمین  نیازهای اطلاعاتی و محتوایی برنامه صورت می‌گیرد. با این توصیف بنده به آن وجه از فعالیت‌های مرکز که به نحو غیرمستقیم در ارتقا کیفیت برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی موثر است می‌پردازم.

مرکز با اجرای پژوهش‌های نظرسنجی که ناظر بر مخاطب برنامه است، دیدگاه‌های مردم درخصوص برنامه‌ها،‌ میزان مخاطبان رضایت  ایشان از برنامه‌ها را به طور مداوم رصد و در اختیار مدیران ارشد سیاستگذار، برنامه‌ساز و نظارتی قرار می‌دهد. مرکز در چند سال اخیر با گسترش و تمرکز بر حوزه مخاطب پژوهی و مخاطب شناسی اقدامات موثری در این خصوص صورت داده است، که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

·        بررسی و دستیابی به دیدگاه و نظر مخاطبان درخصوص وضعیت برنامه‌های پخش شده از شبکه‌های مختلف به صورت هفتگی در اوقات زمانی مختلف، شایان ذکر است هم اکنون نظرسنجی‌های دقیقی درخصوص دلایل اقبال یا بی‌توجهی مخاطبان به برنامه‌ها صورت می‌گیرد.

·        تمرکز خاص بر سریال‌های تلویزیونی با توجه به اهمیت و جایگاه خاص این ساختار در میان برنامه‌های رسانه ملی؛ البته در صورت اقبال به سریال خاص بررسی‌های عمیق‌تری از جمله تحقیقات کیفی و سنجش اثرات آن بر  مخاطب صورت می‌گیرد. در این خصوص می‌توان به نظرسنجی سریال‌های «فوق لیسانسه‌‌ها»، «ستایش 3» «بوی باران»، «برادر جان» «دلدار» «از یاد رفته‌ها» اشاره کرد.

·        شناخت گروه‌های مرجع مخاطبان در زمینه مباحث سیاسی و انتخاباتی، رصد دوره‌ای نیازها، خواسته‌ها و علایق گروه‌های مختلف مخاطبان، بررسی میزان اعتماد به اخبار و ... از جمله اقدامات مرکز در حوزه مخاطب پژوهی است.

·        اجرای نظرسنجی‌های معطوف به بررسی الگوی مصرف رسانه‌ای که با هدف سنجش میزان استفاده مخاطبان از سایر رسانه‌ صورت می‌گیرد. این امر موجب خواهد شد که برنامه سازان آگاه شوند که مخاطبان کدام محصول رسانه را استفاده می‌کنند  وکدام رسانه رقیب جدی آنها در این محصول خواهد بود.

با توجه به این گونه نظرسنجی‌ها حتی می‌توان اولویت‌های تولید برنامه را به لحاظ شکل و محتوا نیز تعیین کرد. باید گفت نتایج این پژوهش‌ها در صورت به کارگیری هوشمندانه و دقیق در حوزه‌های تولید می‌تواند در حفظ و جذب مخاطبان جدید و جذابیت محصولات موثر باشد. در واقع این گونه پژوهش‌ها کمک می‌کند تا تصمیمات مدیران و سازندگان برنامه‌ها درباره کمیت و کیفیت برنامه‌ها مبتنی بر شواهد بیرونی صورت بگیرد.

 به طور کلی محصولات مرکز شامل گزارش‌های پژوهشی، کتاب‌ها، کتابچه‌ها و فصلنامه‌های علمی پژوهشی و تخصصی است. هم اکنون پژوهش‌های انجام شده در مرکز، منبع مهمی برای سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و پژوهشگران سازمان و دانشگاهیان و کارشناسان حوزه ارتباطات و رسانه به شمار می‌روندو نتایج این پژوهش‌ها در حوزه‌های کاربردی و هم در گستره نظری و تولید دانش بومی، حایز اهمیت فراوان است، و معمولاً در قالب کتابچه به چاپ می‌رسد. عناوین برخی از آنها عبارتند از: «پژوهش و فرآیند برنامه‌سازی»، «موسیقی در برنامه کودک»، «مسابقه‌های تلویزیونی»،‌«تلویزیون و ارتباطات سلامت» «ژانرهای نوین تلویزیونی»، «شاخص‌های ارزیابی برنامه‌های تلویزیونی از نظر مخاطب» و....

کتاب‌های منتشر شده مرکز نیز که در حال حاضر، به بیش از صد عنوان می‌رسد، حاوی ماندگارترین پژوهش‌ها و نیز ترجمه تازه‌ترین آثار پژوهشی برای استفاده پژوهشگران و برنامه سازان هستند. مطالب و عناوین ‌آنها اغلب در زمینه ارتباطات، رادیو، تلویزیون، فضای مجازی، تبلیغات و روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم اجتماعی و ارتباطات است. البته برخی از این آثار به طور مشخص جنبه‌های مطالعاتی و پژوهشی برای تولید برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی را پوشش می دهند که عبارتند از: گویندگی، هنر تهیه کنندگی در رادیو،‌گفتگونویسی در سریال‌های تاریخی، عناصر روایت در مجموعه‌های تلویزیونی، زبان گفتاری در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، نویسندگی برای رادیو و تلویزیون

_ با توجه به نسبت عکس سرعت پژوهش وتولید چگونه می توان از پژوهش های مناسب برای برنامه سازی بهره برد؟

رویکرد محوری در خصوص رفع همه جانبه ضعف‌ها که علاوه بر سوابق تاریخی موضوع در سازمان، جنبه‌های سخت افزاری و نرم افزاری در آن دخیل است، «تقویت و پشتیبانی تعاملات پژوهش و تولید در سازمان» است که متولیان این دو حوزه باید سازوکارهای لازم را طراحی و تدوین و عملیاتی کنند. در این خصوص علاوه بر بازنگری در نظام گزارش دهی و ارائه قالب‌های جدید برای ارائه دستاوردها و محصولات به حوزه‌های تولیدی و برنامه ساز که این مرکز در این اقدامات قابل توجهی صورت داده است - از جمله طراحی، تدوین و اجرای سند اقدام (policy paper) - می‌توان با مشارکت حوزه‌های تولیدی «رویه فعالیت‌های پژوهشی در فرایند برنامه سازی رادیویی و تلویزیونی» را ساماندهی و عملیاتی کرد. همچنین می‌توان با اتخاذ اقدامات عملیاتی برنامه ریزی شده از جمله «تقویت نگرش به رویکرد تولید پژوهش محور» در مدیران و دست اندرکاران و عوامل اصلی برنامه ساز در قالب اجرای طرح «پیوست پژوهشی»، «همکاری در زمینه تهیه و تدوین منابع مطالعاتی مورد نیاز حوزه‌های تولید» و همچنین «به‌کارگیری سازماندهی شده پژوهشگران آشنا با فرایند برنامه‌سازی در بدنه تولید» به نحوی این دو حوزه را در فرایند برنامه سازی پژوهش محور به یک همزمانی مناسب و مطلوب رهنمون کرد.

_نتایج پژوهش ها چگونه در دسترس معاونت ها وهمچنین برنامه سازان سازمان قرار می گیرد؟

نتایج و دستاوردهای پژوهشی مرکز متناسب با ویژگی‌های کاربران از حیث جایگاه مدیریتی، تخصصی و حوزه‌های عمل یعنی سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، نظارت و برنامه‌سازی، طراحی و تدوین می‌شود. در این خصوص این مرکز با شناسایی دقیق نیازها و مطالعات کاربران از سطوح مدیران ارشد تا برنامه‌ساز و پژوهشگران دستاوردها و محصولات پژوهشی خود را ارائه می‌نماید. همچنین کاربران تخصصی شامل مدیران، دانشگاهیان، پژوهشگران و برنامه سازان می‌توانند طبق رویه‌های موجود از سامانه‌های اطلاعاتی و پژوهشی مرکز بهره‌برداری نمایند.

_آیا سامانه وسطح دسترسی مانند آنچه در اداره کل آرشیو با عنوان میراث جام جم رخ داده در پژوهش های مرکز تحقیقات درنظر گرفته شده است؟

 به نظر بنده مقایسه سامانه آرشیو سازمان با عنوان «میراث جام جم» که اقدام مناسبی بوده با سامانه مرکز تحقیقات که سامانه‌ای تخصصی در حوزه اطلاع‌رسانی، پشتیبانی پژوهش و مطالعات حوزه علوم ارتباطات و رسانه بویژه رادیو و تلویزیون  است، مقایسه صحیحی نیست. چون این دو سامانه از حیث ماهیت و ضرورت‌های شکل‌گیری  و خدمات‌دهی با یکدیگر کاملاً متفاوت‌اند. در حال حاضر سامانه مرکز تحقیقات از حیث ارائه اطلاعات و خدمات مطابق با استانداردهای سامانه‌های حوزه‌های پژوهشی ومطالعاتی فعال و شاخص در مراکز ونهادهای علمی – پژوهشی کشور فعالیت می‌کند. کاربران سازمان نیز در چارچوب ضوابط حرفه‌ای و تخصصی تعیین شده می‌تواند از منابع و مطالب این سامانه بهره‌برداری نمایند و برای کاربران غیرسازمانی نیز، آیین نامه سطح دسترسی، عرضه و اطلاع رسانی محصولات مرکز «تدوین شده و مطابق با آیین‌نامه عمل خواهد شد.

_باتوجه به اینکه پژوهش معمولا در خصوص رویدادهای آتی به انجام می رسد آیا اکنون برای برنامه های مطرحی چون عصر جدید یا سریال های فاخر وهمینطور موضوع انتخابات پیش روی پژوهش هایی در دستور کار مرکز تحقیقات هست؟

همان گونه که عنوان کردم درخصوص برنامه‌های پربیننده بویژه در گونه سریال‌های تلویزیونی، مسابقه و طنز مانند «خندوانه، دورهمی و عصر جدید» نظرسنجی‌های مرکز به طور دوره‌ای از حیث میزان مخاطبان، میزان رضایت و همچنین ارزیابی مخاطب از سایر عناصر و عوامل محتوایی، هنری و فنی برنامه صورت می‌گیرد و نتایج آن علاوه بر ارائه به مدیران ارشد برنامه ساز و دست اندرکاران تولید برنامه از طریق رسانه‌های جمعی به مخاطبان ارائه می‌شود، تا در روند تولید خود اصلاحات لازم را مطابق با نظرات، سلایق و تمایلات مخاطبان با هدف جذابیت بخشی هر چه بیشتر به برنامه اعمال نمایند.

 درخصوص موضوع انتخابات که هم اکنون در حال برگزاری نظرسنجی‌های انتخاباتی مجلس شورای اسلامی هستیم باید عنوان کنم با توجه به اهمیت و حساسیت سیاسی و امنیتی موضوع انتخابات بویژه انتخابات ریاست جمهوری در نظام  جمهوری اسلامی ایران این مرکز ازدهه هفتاد به طور مستمر به این موضوع (شش دوره انتخابات ریاست جمهوری) پرداخته و با اتخاد سازوکارها و تمهیدات لازم از حیث اصلاح روندها، طراحی مناسب پرسشنامه‌ها، آموزش پژوهشگران، به کارگیری و اجرای مناسب شیوه‌های نمونه گیری و کنترل و نظارت‌های لازم در حین اجرا به عنوان متمایز ترین و معتبرترین  نهاد تخصصی در حوزه پیش‌بینی نتایج انتخابات در کشور محسوب می‌شود. بنده در مصاحبه‌ای که اخیرآ با یکی از نشریات داشتم از آن به عنوان  «برند مرکز تحقیقات»  یاد کردم.

شایان ذکر است در چارچوب رسالت ملی مرکز، نتایج نظرسنجی‌های انتخاباتی صورت گرفته علاوه بر ریاست سازمان به طور مستمر به مسئولان و مدیران ارشد نظام و سایر نهادهای حاکمیتی ارائه می‌شود. ضمناً  این مرکز در برنامه‌های آتی خود در نظر دارد با بهره‌گیری از روش‌های علمی و داده‌های موجود نظرسنجی‌های اجرا شده از سال 1374 تاکنون در سطح کشور، زمینه‌های دستیابی به رفتارشناسی انتخاباتی ایرانیان را فراهم نماید.

_علاوه برمرکز تحقیقات سازمان ،سازمان ها ونهادهای دیگری نیز در زمینه افکار سنجی ونظرسنجی های انتخاباتی فعالیت می کنند چه ساز وکاری برای تعامل با آنها اندیشیده شده است؟

 به طور کلی گسترش و تقویت همکاری‌ها و تعاملات علمی – پژوهشی با نهادها و مراکز پژوهشی کشور از جمله سیاست‌های این مرکز است که طی دو دهه اخیر روند رو به رشد داشته است. در این خصوص با هدف بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و تجارب علمی سایر مراکز علمی کشور از جمله مراکز  و موسسات افکارسنجی فعال در کشور تفاهم نامه‌هایی به امضا رسیده است. درآذرماه سال گذشته نیز این مرکز با هدف «توسعه دانش افکارسنجی کشور»، «تبیین اهمیت و نقش  افکارسنجی در سیاستگذاری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور» «اولین همایش مطالعات پیمایشی و افکارسنجی در ایران» را با همکاری «مرکز آمار ایران»، «پژوهشکده آمار»، مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری»، «مرکز افکارسنجی ناجا»، و «اداره‌کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران» برگزار کرد. شایان ذکر است در این همایش 50 عنوان مقاله در عرصه‌های سه گانه مطالعات پیمایشی و افکار‌سنجی «مباحث کاربردی و عملیاتی»، «مباحث نظری و چشم‌اندازها» و «مباحث روش شناختی و آمار» ارائه شد که در قالب کتاب مجموعه مقالات همایش به چاپ رسید. در ضمن در این همایش سه پنل ‌«روش شناسی مطالعات پیمایشی و افکارسنجی»، «افکارسنجی‌های انتخابات»، و «چالش‌های علمی اجرایی پیمایش در ایران» و کارگاه‌های آموزشی «اشتباهات رایج در مطالعات پیمایشی» و «نمونه‌گیری در پیمایش‌های تلفنی» با حضور صاحبنظران دانشگاهی و متخصصان شاخص این حوزه برگزار شد و مورد استقبال پژوهشگران سازمان و سایر مراکز  علمی و دانشگاهی قرار گرفت.